Inzichtmeditatie is het oefenen van mindfulness, opmerkzaamheid, met als doel om bevrijdend inzicht en wijsheid te ontwikkelen.
Inzichtmeditatie is in feite erg simpel. De kern is: ‘aandachtig zijn’, je (voortdurend) bewust zijn van wat er hier en nu plaats vindt (mindful). Dat kan eigenlijk van alles zijn: je lichaam, je ademhaling, je gedachten, je gevoelens of je emoties. Maar ook de indrukken van je zintuigen: wat je hoort, ziet, voelt, ruikt of proeft.
Door deze oefening leren we onszelf kennen, we leren zien hoe gedachten, overtuigingen en oordelen ontstaan in de geest. In de oefening leren we alle gedachten, gevoelens en emoties ‘toe te laten’. Meditatie is in het kort: het onbevooroordeeld observeren (helder waarnemen) van alle lichamelijke en mentale verschijnselen die in ons bewustzijn verschijnen.
Deze opmerkzaamheid brengt ons inzicht in wat er omgaat in onze geest en we leren deze fenomenen te zien voor wat ze zijn. Zo leren we om te gaan met allerlei gedachten en gevoelens en met onze emoties, zoals angst, kwaadheid, verdriet of jaloezie. We leren omgaan met prettige en met pijnlijke ervaringen, met onze eigen beperkingen en de beperkingen van de mensen om ons heen.
Het is een proces van aandacht ontwikkelen en jezelf openen. Het lijkt allemaal heel simpel – het vermogen om aandachtig zijn is altijd in ons aanwezig. Maar het beoefenen wordt vooral in het begin vaak toch als moeilijk ervaren. We zijn gewend ‘iets te doen om iets te bereiken’. We willen zo graag onze zaakjes beheersen en sturen. We hebben het idee iets te moeten ‘doen’ om onszelf te veranderen. Maar het aandachtig zijn en jezelf openen leidt vanzelf tot toelaten, acceptatie en transformatie.
De transformatie is gebaseerd op een diep innerlijk inzicht in de dingen en het leven zoals het is, we zien tijdelijkheid, onbevredigend en de afwezigheid van controle. Hoewel dit misschien vreemd klinkt, is het via dit inzicht en proces dat diepe tevredenheid en harmonie ontstaat. Via dit proces kom je tot vrede en geluk.
Concentratie en opmerkzaamheid
Inzichtmeditatie is niet hetzelfde als concentratiemeditatie (samatha in het Pali). Bij concentratiemeditatie is het doel om staten van diepe concentratie te bereiken, en de soms daarmee gepaard gaande bijzondere vermogens. Bij inzichtmeditatie is het doel om wijsheid te bereiken die bevrijd en innerlijke vrede realiseert.
Bij concentratiemeditatie richten we de aandacht op 1 object, bijvoorbeeld een woord, of een beeld zoals de vlam van een kaars. Doordat de geest van nature steeds afdwaalt en je de aandacht steeds weer bij het object brengt, ontstaat er kalmte en concentratie. Maar als we ophouden met mediteren en de wereld weer ingaan, is deze kalmte vaak snel verdwenen.
In de beoefening van inzichtmeditatie bouwen we vanzelf concentratie op. Dit gebeurt niet door onze aandacht te richten op een (onveranderlijk) woord of een beeld, maar door ons bewust te worden van bijvoorbeeld het rijzen en dalen van de buik. De buik beweegt door onze ademhaling. We kunnen onze aandacht hierop richten, en we kunnen deze aandacht ondersteunen door deze beweging voor onszelf te benoemen als ‘rijzen’ en ‘dalen’.
Vriendelijkheidsmeditatie (metta) is een andere oefening die we kunnen doen aan het begin van onze inzichtmeditatie. Het beoefenen van metta opent ons hart en kan ons kalm maken. Dit kan onze opmerkzaamheid (mindfulness) versterken.
Hindernissen
In de praktijk zijn er veel mensen die zich tot meditatie aangetrokken voelen, maar ze kunnen er niet toe komen om het ook werkelijk te gaan beoefenen. Dat kan verschillende redenen hebben:
- Een zekere huiver om te beginnen; ze vinden het toch een hele stap.
- Het missen van iemand die basisinstructies kan geven; bijna iedereen ervaart dat het ‘zo maar op je eentje alleen thuis’ beginnen met mediteren niet werkt.
Er zijn meditatie-apps die heel behulpzaam zijn. De houding waarmee je mediteert is echter heel belangrijk. Een app kan er toe leiden dat je er afhankelijk van wordt, of dat je mediteert om je even af te sluiten of je goed te voelen. Daarin kan het proces vastlopen. Afwisselen met mediteren zonder app is daarom belangrijk.
Als je eenmaal met meditatie begonnen bent, kun je met de volgende hindernissen geconfronteerd worden:
- Vooral in het begin is het voor veel mensen moeilijk om langere tijd in een meditatiehouding te zitten. We zijn rechtop zitten niet (meer) gewend en na korte tijd krijg je op een of meerdere plaatsen pijn.
- In de eerste periode kan je de indruk krijgen zó door gedachten en gevoelens overspoeld te worden of afgeleid te worden, dat je het idee krijgt nog niet aan meditatie toe te zijn; of je krijgt het gevoel dat je het niet goed doet en daarom stop je er maar mee.
- Nogal wat mensen verwachten (hopen) dat meditatie als een soort medicijn direct tot innerlijke rust leidt. Dat hoeft in het begin helemaal niet zo te zijn. Er kunnen zoveel onrust en emoties naar boven komen, dat je het gevoel krijgt dat meditatie juist een averechtse uitwerking heeft.
- Vooral na een dag werken komt het nogal eens voor dat je last van slaperigheid hebt en moeilijk tot heldere aandacht kunt komen.
- Er zijn mensen die begonnen zijn thuis te mediteren, maar op de een of andere manier denken dat ze dit alleen maar kunnen doen als ze ervoor ‘in de stemming zijn’. En vaak zijn we natuurlijk niet ‘in de juiste stemming’.
Begeleid mediteren en mediteren in een groep
Een belangrijke hulp is om in groepsverband en met begeleiding te mediteren. Wanneer je met anderen mediteert, ervaar je de harmonie en de energie van de groep. Het is deze groepsenergie die het je gemakkelijker maakt dan wanneer je het in je eentje moet doen.
Daarnaast zijn de instructies en de inspiratie van een meditatiebegeleider belangrijk om je door de moeilijkheden – die je ongetwijfeld tegenkomt – heen te loodsen. Door contact met medemediterenden en de begeleider word je aangemoedigd en kun je ervaringen en kennis uitwisselen. Het zijn deze aanmoediging en kennis die de drijfkracht vormen voor het leerproces van de meditatie.
Een andere belangrijke hulp in het proces van de meditatie is geduld. Want juist ongeduld is iets wat onze vooruitgang bemoeilijkt. De eigenschap geduld wordt door de meditatie gelukkig ook weer verder ontwikkeld.
Meditatiehouding en hulpmiddelen
Je kunt zitten in de (halve) lotushouding of de kleermakerszit. Je kan ook een speciaal meditatie-bankje gebruiken, of mediteren op een gewone stoel. Belangrijk is om op een ontspannen manier rechtop te zitten, zodat de ademhaling vrij kan bewegen, de energie gemakkelijk kan doorstromen en je de houding langere tijd kunt volhouden.
Het helpt om te mediteren in een daarvoor geschikte ruimte. Wanneer je thuis mediteert, kun je het beste een rustig plekje kiezen en dit plekje steeds te gebruiken voor je meditatie. Ook helpt het om op een vaste tijd te mediteren.
Bovenstaande tekst is een bewerking van een tekst van de Stichting Inzichtmeditatie.